Aleksandr Skorobogatov (Grodno, 1963) woont en werkt sinds de jaren negentig in Antwerpen. Hij studeerde in Minsk, Parijs en Moskou. Op zijn achttiende besloot hij zich volledig aan zijn schrijverschap te wijden, maar in het late Sovjettijdperk had Wit-Rusland maar één (staats)uitgeverij en één literair tijdschrift. De redacteur liet hem weten dat zijn teksten te ‘anders’ waren, ideologisch onacceptabel en politiek incorrect. Zijn spraakmakende debuutroman Sergeant Bertrand (1991) is inmiddels uitgegroeid tot een klassieker en bereikte wereldwijd een miljoenenpubliek. In 2015 verscheen zijn roman Portret van een onbekend meisje, een boek dat lyrisch besproken werd en op diverse eindejaarslijstjes verscheen als een van de beste romans van het jaar.
Nikolaj en Vera zitten ’s avonds thuis, hij aan de wodka, zij aan de thee, wanneer er op de deur wordt geklopt. Vera doet open – Nikolaj luistert aandachtig mee vanuit zijn luie stoel. Er staat een man voor de deur, hoort hij, ‘Sergeant Bertrand’. Maar waarom fluisteren ze ineens?
Zodra Nikolaj zichzelf dit afvraagt, ontstaat er een klein barstje in het wederzijdse vertrouwen van het echtpaar. De twijfel sluipt naar binnen door de openstaande deur, neemt bezit van Nikolaj en transformeert hem langzaam maar zeker tot één brok jaloezie.
Daar kon je op wachten, met zo’n beeldschone vrouw, Vera, die avond na avond het toneel betreedt om aanbeden te worden door theaterbezoekers. Hij begint haar te volgen, te bespioneren, hoort geruchten over de losbandigheid die zo aan de toneelwereld kleeft, ziet in elke man een minnaar en raakt langzaam verstrikt in zijn hersenspinsels.
Met Nikolaj raken ook wij steeds verder weg van een eenvoudige, eenduidige werkelijkheid. Wat is waar, en wat verzinnen we voor onszelf? Hoe gaan we om met aspecten van het leven die ons minder bevallen? En wat als we ons niet meer bewust zijn van onze eigen fabricaties? Sergeant Bertrand weeft een ingenieus web van intriges en illusies dat ons aan onze leesstoel gekluisterd houdt tot we volledig in het hoofd van Nikolaj zitten, en ons met hem afvragen: wie was toch die man voor de deur, die Sergeant Bertrand? (Website Cossee).
Leeservaring
Een beetje een dilemma dit boek: het is vertaald uit het Russisch. Cossee stuurde het me ongevraagd op. Het thema intrigeerde me en omdat de auteur dus al meer dan 20 jaar in Vlaanderen woont.... toch maar aan begonnen. Ik heb daar geen spijt van, al zal mij vast wel een en ander ontgaan zijn door mijn focus op de oorspronkelijk Nederlandstalige literatuur.
Jaloezie is een giftig, allesvernietigend monster. Aanvankelijk lijken we vooral daarmee te maken te hebben. Maar naarmate de vertelling vordert, komt er van alles op losse schroeven te staan. Wat is werkelijkheid, wat zijn hersenspinsels, wat dromen, juiste of verzonnen herinneringen, wat dronkenmanspraat, is er sprake van psychoses?
Het perspectief van het verhaal ligt grotendeels bij Nikolaj. We krijgen via zijn gedachtegang en gesprekken met Sergeant Bertrand een beeld van zijn leven, zowel nu met Vera, als in het verleden. Al snel blijken er ongerijmdheden in zijn weergave van de werkelijkheid te zitten. Als rationele lezer probeer je achter de werkelijkheid te komen van wat je op de mouw gespeld wordt, maar dat lukt niet als je in het hoofd zit van iemand die geen betrouwbare verhalen vertelt. Het gekke (en dus ook het knappe!) is dat je je mee laat slepen, zelf een werkelijkheid probeert te construeren, op elke bladzijde een uitleg verwacht van wat eerder plompverloren (of bij herhaling) opgedist werd: hoe komt hij aan dat litteken op zijn hoofd, speelt dat een rol? Waardoor verloren Vera en hij hun zoontje? Had hij schuld? Speelt dit verdriet een rol in hun verhouding of bij zijn vreemde neigingen? Bestaat Sergeant Betrand wel of is het een verzonnen figuur in zijn hoofd die hem beheerst?
Wat als een beklemmend, nog onduidelijk, verhaal begint, wordt langzamerhand vervreemdend en uitermate spannend en aangrijpend. Je krijgt medelijden met Vera, maar begrijpt niet waarom ze niet bij hem weggaat. Hijzelf is aanvankelijk beklagenswaardig, je zoekt naar een verklaring, maar naarmate hij steeds agressiever en onberekenbaarder wordt, vraag je je angstig af waar dit moet eindigen. En aan het slot van het verhaal ben je helemaal gedesoriënteerd: is dit echt gebeurd? En wie deed dat?
Het zou niet juist zijn hier nader op de afzonderlijke gebeurtenissen in te gaan. Die moet je lezen en ondergaan. Het is een subtiel opgebouwd geheel, waar je al lezende in meegroeit, tot de climax.
Het is heel goed mogelijk dat er een metafoor te ontdekken valt met de toestand in het Wit-Rusland van de periode waarin het boek werd geschreven. Sergeant Bertrand (of die nu echt is of geïnternaliseerd) heeft hem duidelijk onder controle, zoals hijzelf Vera onder controle probeert te houden (via uitgebreide spionage en achtervolgen). Ook de scene in de kerk waar hij met een geestelijke hele discussies voert, kan in de richting wijzen van indoctrinatie. De geestelijke blijkt niet in staat iets te betekenen voor deze gekwelde mens. Behalve hem met gemeenplaatsen te wijzen op zijn rol als "echtgenoot die zijn vrouw met overreding op het rechte pad moet brengen". Wat het rechte pad destijds was, mag bekend verondersteld worden. Dan het verblijf in een krankzinnigengesticht, heel gebruikelijk voor iemand met een afwijkende mening. De enige keer dat het perspectief niet bij Nikolaj ligt, is als Vera haar man er weg wil halen. De directeur doet haar onzedelijke voorstellen en als ze er niet op in gaat, laat hij haar weten ervoor te kunnen zorgen dat haar man zich zogenaamd van het leven heeft beroofd.
Zoals ik al zei: beklemmend en doodeng, maar was het echte leven dat destijds ook niet in Wit-Rusland? Kortom: een uiterst intrigerend boek, dat op verschillende niveaus gelezen kan worden en waar ik vast niet alles uit heb kunnen halen. Maar wel aanbevelenswaardig: laat je meeslepen en bijt je tanden er eens op stuk. Het is de moeite waard!
© JannieTr, juni 2016.
Ik lees Nederlands, 25/35. (Bij wijze van uitzondering tel ik dit in Nederland uitgegeven boek van een Russische Vlaming ook mee).
Spreekt me zeker aan door jouw recensie! De boeken van Cossee vind ik meestal erg goed.
BeantwoordenVerwijderenHet is dan ook mijn favoriete uitgeverij. Dit boek is net als dat van Rossaert trouwens van een landgenoot van je....
Verwijderen