Pieter Toussaint - Gezichtsverlies

Januari 2013 - waardering: 7-.

Inleiding

Pieter Toussaint (1965) studeerde algemene taalwetenschap en informatica en is hoogleraar aan de universiteit van Trondheim (Noorwegen). Zijn debuut was De brief (2005 - genomineerd voor de Anton Wachterprijs en de Debutantenprijs). De vliegfiets (2006) werd vertaald in het Duits, Italiaans en Turks. De kunst van het kompaslezen (2007) was zijn derde en Gezichtsverlies (2012) is zijn vierde roman. In Gezichtsverlies worden zaken die vergelijkbaar zijn met die uit het recente verleden (statistische dwalingen in de zaak Lucy B. en de frauderende hoogleraar Stapel) verweven met de verwerking van een persoonlijk drama van de hoofdpersoon. Ik was benieuwd naar de uitwerking daarvan. De andere titels van Toussaint heb ik nog niet gelezen.

Samenvatting

Viktor Rijshout, hoogleraar in de statistiek aan de universiteit van Trondheim, krijgt op een dag bezoek van een hoge ambtenaar van het ministerie van Justitie. De keurige heer biedt hem een goedbetaalde opdracht aan: een kansberekening maken over de waarschijnlijkheid dat een verpleegkundige betrokken is geweest bij de dood van meerdere kinderen. Hij heeft een vermoeden waarom de opdracht zo goed betaald wordt: op een andere manier is niet te bewijzen dat de verpleegster schuldig is. Maar valt met statistiek in een moordzaak iets te bewijzen?

Rijshout raakt overtuigd van een theorie die bruikbaar lijkt en die hem tevens in staat stelt een irritante collega onderuit te halen, maar bij het werken met die theorie licht hij de hand  met de waarden en normen van de wetenschap. De verpleegster, die hij blijkt te kennen uit de tijd dat Ole, zijn zoon, verdronk, wordt er door vrij gepleit.

De kritiek die losbarst, voert hem terug naar de andere gebeurtenissen in zijn leven: verbroken vriendschappen, een stukgelopen huwelijk en de dood van zijn zoon. Opgejaagd door zijn scherprechters en de pers vlucht hij naar zijn hut in de bergen. Maar rust vindt hij niet, en meer dan ooit is weer de dag aanwezig waarop Rijshouts zoon verdronk in een nabijgelegen meer. In een pijnlijk gedetailleerde reconstructie daalt Rijshout af in het ijskoude water in de hoop een wetenschappelijk antwoord op de dood van zijn zoon te vinden en daardoor misschien ook rust en verlossing van een knagend schuldgevoel dat hij niet kan plaatsen.

Leeservaring

Titel: Bij gezichtsverlies lijdt men een publieke afgang die afbreuk doet aan de eigen positie.  Als duidelijk wordt dat Victor op een dubieuze manier aan het statistisch bewijs is gekomen dat het zeer onwaarschijnlijk is dat Anne, de verpleegster, schuldig is, leidt hij zowel bij collega's als bij zijn dochter en enige vriend gezichtsverlies. Ook de publieke opinie keert zich tegen hem. Gezichtsverlies is daarmee een gemoedstoestand die een gevolg is van meningen van anderen. Ook schuldgevoel is een gemoedstoestand. Dat is echter een gevoel dat men zichzelf oplegt. En schuldgevoel komt weer voort uit het al dan niet verantwoordelijk zijn. "Er is een verschil tussen hetgeen waarvoor anderen je verantwoordelijk houden en hetgeen waar je jezelf verantwoordelijk voor voelt", zegt Anne tegen Victor. "Ik denk dat wij alleen verantwoording schuldig zijn aan ons zelf".

Voeg daarbij nog de termen toeval en waarschijnlijkheid en alles is aanwezig waar het in dit verhaal om draait.

Structuur: Het verhaal begint op de dag dat Kjell Nielsen zich meldt bij Viktor Rijshout met het verzoek statistisch onderzoek te doen naar de mogelijke betrokkenheid van Anne L. bij de dood van de kinderen. Daarna springt het verhaal heen en weer tussen het heden en de gebeurtenissen in het verleden: naar de dag dat Ole verdronk, naar de gesprekken met Anne, naar de ruzies en scheiding van Viktor en Vibeke, naar een congres in Frankrijk. De flashbacks worden opgeroepen door de gebeurtenissen in het heden, maar niet van alles is helemaal duidelijk welke rol het speelt in het verhaal. Of het moet het benadrukken zijn van het feit dat toevalligheden voor een groot deel ons leven bepalen en dat het een onmogelijke taak is het leven in reeksen en cijfers onder controle te krijgen.

En toch blijft Victor dat proberen, niet zozeer vanwege Anne, maar om zijn knagende schuldgevoel over de dood van zijn zoon kwijt te raken. De gebeurtenissen op die bewuste dag vormen de ruggengraat van het verhaal. Ze worden benoemd, overdacht, gewogen, in een theorie gepast. Om te eindigen in een duivelse reconstructie die zal moeten bewijzen of de verdrinking voorspelbaar of toeval was.

Karakters: Mede door het ik-perspectief is Victor eigenlijk de enige van wie de lezer zich een redelijk beeld kan vormen. Een verstrooide professor? Tot op zekere hoogte, maar dan toch vooral door de fascinatie voor het vinden van een theorie die kan helpen hem van zijn schuldgevoel voor de dood van zijn zoon af te komen. Voortdurend dwalen zijn gedachten af bij alles wat hij tegenkomt naar de centrale vraag: hoe kun je bij een reeks van gebeurtenissen bepalen hoe groot de waarschijnlijkheid van de uitkomst is? Zijn onze keuzes bepalend in het leven of is ook dat een illusie? Omdat het toeval ook daar een rol bij speelt?

Daarnaast is Victor een eenzelvige man met autistische trekjes. Het liefst sluit hij zich af van de buitenwereld en hij weet niet om te gaan met de aandacht en kritiek die op hem afkomt als bekend wordt dat het dubieuze rapport door hem is geschreven. Zijn worsteling vòòr hij besluit wetenschappelijke regels te overtreden en de afwegingen die hij maakt of er een kans in zit dat hij daarvoor ter verantwoording geroepen zal worden, worden overtuigend neergezet. Hij is in een koortsachtige gedachtestroom terecht gekomen en kan zich er niet van losmaken. Die tunnelvisie mondt uit in de ultieme proef op de som van de laatste bladzijden.

Spanningsopbouw en plot: de spanning in dit verhaal moet vooral onderhuids gezocht worden. Al snel is duidelijk wat er met Ole is gebeurd en dat anderen (Vibeke, de politie o.a.) daarvan de schuld bij Victor leggen. En hoewel de politie de zaak laat rusten, blijft er een schuldgevoel knagen bij Victor. Het zorgt er voor dat hij (als hij met de onderzoeksvraag naar de schuld van Anne bij de dood van patientjes bezig is) zich opnieuw afvraagt of hij schuldig is aan Ole's dood en vooral daarom op zoek gaat naar een methode om dat via kansberekeningen en statistiek te bepalen. De spanning verschuift dan naar de frauduleuze handelingen en alles wat daaraan vooraf gaat en uit voort vloeit.

De plot is niet de uitkomst van het rapport, hoewel de uitspraken van Anne achteraf behoorlijk dubbelzinnig zijn. De plot is voor Victor de uitkomst van de reconstructie: terug naar de plek van het drama, zo exact mogelijk de omstandigheden benaderen van die dag. Als hij ook verdrinkt, dan was de dood van Ole voorspelbaar en was hij dus verantwoordelijk.................

Is dit nu een geschikt boek voor een leesclub? De link met de actualiteit is aardig gevonden. Ik twijfelde en las het daarom nogmaals. Bij een tweede lezing valt op hoe vaak de woorden toeval, kansberekening, waarschijnlijkheden voorkomen. En hoe vaak het toeval toeslaat zonder nadrukkelijk benoemd te worden. Het is een overduidelijk thema in dit boek.

 Victor heeft een heel speciaal karakter. Het drama van een kind verliezen en je er schuldig over voelen spreekt aan. Daar een wetenschappelijk antwoord op proberen te vinden is een mogelijkheid, maar helemaal overtuigend vond ik die niet. In plaats van zijn verdriet te verwerken is Victor bezig zijn niet-verantwoordelijkheid te bewijzen. Misschien past het bij zijn licht autistische karakter, maar dat maakt het des te moeilijker om met hem mee te leven. Hij roept een mengeling van meelij en afschuw op.

Over het bovenstaande kan natuurlijk heel goed gediscussieerd worden. En over het thema: de rol van het toeval in ons leven, de doorslaggevendheid van onze keuzes bij het verloop ervan, de waardevrijheid van wetenschap, het nut van statistieken, de rol van de media. Het kan een aardige avond opleveren. Misschien moet ik het toch maar het voordeel van de twijfel geven.

Pieter Toussaint - Gezichtsverlies. Amsterdam, Cossee, 2012. Paperback, 138 pg. ISBN: 978-90-5936-344-1.

©JannieTr, 17 januari 2013.